(English Synopsis: Sometimes the most interesting word histories are hiding in plain sight right before our eyes and today we look at a formula which these days is mostly used as a response to “thank you” but has a much more interesting back story, harking back to a much more violent phase in history)
Uaireannan tha rudan gu math annasach ’s àrsaidh am falach fo ar sùilean fhìn ann an làn-fhollais. Mar a’ bheatha. Chan e beatha san t-seagh bhith-eòlach a tha fa-near dhomh ach am facal beatha a tha a’ nochdadh ann an grunn abairtean sa Ghàidhlig.
Na chnuasaich sibh a-riamh dè dìreach a tha abairtean mar ’s e do bheatha air neo do bheatha dhan dùthaich a’ ciallachadh? Bhuail an t-seann-cheist seo orm a-rithist grunn tursan sa phròiseact seo mar eisimpleir san sgeulachd Triùir Mhac Rìgh Éireann:
… nuair a chuala e guth ag éigheach, “Thig a-nuas, còmh rium agus ’s e do bheatha.” “Ó cha téid,” ars esan, “mise ’nad chomhair…
agus Ridire nam Beann ’s nan Gleann ’s nam Bealach:
Bha an doras fosgailte agus teine math air meadhan an ùrlair. Chaidh i a-stigh agus thubhairt bean an tighe, ’s i ’na suidhe aig ceann shuas an teine: “Thig a-nìos, a bhean bhochd. Is e do bheatha an-seo a-nochd. Bha an duine agad ann an-raoir, e fhéin agus a thriùir chloinne.”
Nise, ma chuireas sibh ceist air cuideigin beagan nas òige an-diugh a thaobh mar a chleachdas iadsan an abairt ’s e do bheatha, tha mi cha mhòr cinnteach gur e “mar fhreagairt air mòran taing/tapadh leat” an fhreagairt a gheibh sibh. Agus chan eil sin ceàrr idir. Ach chan e a’ chiall seo a th’ againn sna sgeulachdan idir, chan eil duine sam bith a’ toirt seachad taing. Agus ma nì sibh cnuasachadh beagan nas fhaide, ’s cinnteach gum buail an abairt do bheatha dhan dùthaich oirbh cuideachd, abairt eile air an aon alt ach gun luaidh air taing ’ga thoirt seachad.
Ma tha Gaeilge agaibh, bidh fios agaibh gun can iad tá fáilte romhat gu tric ach gu bheil an aon abairt, is e do bheatha, a’ nochdadh an-siud ’s an-seo cuideachd mar fhreagairt agus cuideachd san t-seagh eile, mar eisimpleir san òran ainmeil Óró sé do bheatha abhaile is e a’ cur fàilte air a’ Phrionnsa air ais san dùthaich. Tha an t-òran seo a’ nochdadh co-dhiù cho fad air ais ris a’ bhliadhna 1855 san leabhar Complete Collection of Irish Music aig George Petrie agus ’s e welcome home Prince Charley an t-eadar-theangachadh ann.
Ann an Gàidhlig sgrìobhte, ’s ann san t-Seann-Bhìoball (sna h-Apocrypha Gàidhlig, 1806) a lorg mi an tionndadh as sine gu ruige seo is cuideigin a’ cur fàilte air Raphael gu àite:
Tobit 5:13
An-sin thubhairt Tobit,
’S e do beatha, a bhràthair
Saoil an e rud gallta a th’ ann a thàinig on Bheurla no Lochlannais? Chan eil coltas gur e oir ma bheir sinn sùil air na seann-sgrìobhainnean, tha abairtean gu math coltach ris a’ nochdadh meadhanach tric. Mar eisimpleir, ann an sgeulachd mu dhèidhinn ChùChulainn agus Conchar tha CùChulainn ag ràgh día do bethu. Saoil a bheil ceangal ri Dia ann? Ma dh’fhaoidte ach bhiodh sin neònach oir cha robh ceangal eadar an Fhiann agus Crìosdaidheachd. 
Ma chumas sinn oirnn leis an rannsachadh, chì sinn gun robh abairtean mar rotbia-su fáilte “bidh fàilte romhaibh” agus rotbia in failti sunda againni “bidh fàilte romhaibh againn an-seo” a’ nochdadh ann an sgrìobhainnean far a bheil daoine a’ cur fàilte air daoine eile gu àite. Agus gu h-annasach, tha an abairt a leanas againn cuideachd ann an sgrìobhainn às an 15mh linn: rotfia do betha.
Nise, chan eil coltas dia, Día no ’s e air rotfia ach ma dh’fhaighnicheas sinn de dh’eòlaiche na Seann-Ghaeilge dè tha rotfia a’ ciallachadh, gheibh sinn freagairt gu math inntinneach. Innsidh iad dhuinn gur e ro-t·bia an litreachadh ceart anns a’ chiad dol a-mach agus
- gur e ro-leasachan a bh’ ann an ro a nochdadh air beulaibh ghnìomhairean agus a bha a’ ciallachadh rudeigin mar a dh’ionnsaigh
- gun robh -t- ’na chomharradh air an dàrna pearsa (thu), an aon -t a th’ againn aig deireadh dhut no bhuat
- gum b’ e gnìomhair san treas phearsa san àm ri teachd a bh’ ann am -bia, car mar bidh e ann an Gàidhlig an-diugh
- gu bheil do a’ ciallachadh an aon rud fhathast, ’s e sin rud a th’ agad, do mhàthair, do chù is msaa
- agus gu bheil betha a’ ciallachadh an aon rud fhathast, beatha.
Agus ma chuireas sinn còmhla gach mìr dhen dealbh seo, tha abairt againn a tha a’ ciallachadh rud mar “bidh do bheatha agad” agus leis cho borb ’s cho cunnartach ’s a bha na linntean ud, bhiodh fàilte air gun teagamh, “thig an-seo agus cha chuir sinn bàs ort”…
Thairis air na linntean, dh’fhalbh an ro- agus chrìon tbia mean air mhean gu dia, agus an uair sin dé agus mu dheireadh thall, ’s e. Bidh bolgan-solais os cionn feadhainn dhibh a-nis agus sibh a’ smaoineachadh air an fhacal annasach di a tha a’ nochdadh ann an abairtean mar tha thu di-beathte agus làn di do bheatha – sin an tbia ud agus chan eil ceangal ris an roimhear de idir.
Lorg mi fiù aon sgeulachd far a bheil an abairt ’ga chleachdadh sa chaochladh, ag innse do chuid-eigin nach eil fàilte romhpa ann an àite. Anns an sgeulachd, tha Séadanda dìreach air a’ chù aig Culainn a mharbhadh agus tha Culainn a’ faighneachd dheth cò esan agus nuair a chluinneas e cò esan, tha e a’ freagairt ’S e do bheatha air sgàth d’ athar is do mhàthar ach chan e do bheatha air do sgàth fhéin.
Tha coltas, an dèidh sin ’s ’na dhèidh, gun robhar a’ cur fàilte air daoine gu àite, a’ gealltainn dhaibh nach cailleadh iad am beatha an-seo, leis an abairt seo an toiseach agus gun do thòisich daoine air a chleachdadh a bharrachd air sin mar fhreagairt dha mòran taing is tapadh leat uaireigin.
Nise, eadar an eachdraidh seo ’s fonn drama a tha a’ tighinn orm, saoil an e facal Gàidhlig a th’ ann an uisge-beatha an da-rìribh? Tillidh mi chun na ceist chonnspaideach seo an ath-thuras a nochdas uisge-beatha ann an sgeulachd agus chì sinn!
Mìcheal Bauer, cuidiche rannsachaidh
(https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cuslayshound.jpg)
Leave a Reply