For an automatic translation into English, click here. For a version in Irish, click here.

15 Am Faoilleach 2022

Ùghdar: Dr Andrea Palandri, Rannsaiche Iar-Dhotaireil

Andrea Palandri

As t-samhradh 2021, fhuair Gaois maoineachadh fo sgeama AHRC-IRC gus pròiseact a thòiseachadh air a’ Phrìomh Chruinneachadh Làmh-sgrìobhainnean bho thasg-lann Coimisean Beul-aithris na h-Èireann (Cumann Béaloideasa Éireann, University College Dublin). Canar Decoding Hidden Heritages ris a’ phròiseact seo. Is e cuspair a’ bhlog seo an obair dhigiteachaidh a tha a’ dol air adhart mar phàirt den phròiseact air làmh-sgrìobhainnean a’ Phrìomh Chruinneachaidh.

Thathas a’ meas gu bheil timcheall air 700,000 duilleag làmh-sgrìobhainn anns a’ Phrìomh Chruinneachadh Làmh-sgrìobhainnean, ga fhàgail mar aon de na cruinneachaidhean as motha de stuth beul-aithris air taobh an iar na Roinn Eòrpa. Bhiodh seo air a bhith na dhùbhlan mòr airson digiteachadh mura biodh Transkribus air teicneòlas AI airson aithne làmh-sgrìobhaidh a leasachadh thar nam beagan bhliadhnaichean a dh’fhalbh. Tha Decoding Hidden Heritages gu mòr an urra air an teicneòlas seo agus leigidh e leis a’ phròiseact a innealan-aithne làmh-sgrìobhaidh fhèin a dhèanamh stèidhichte air sgrìobhadairean sònraichte sa chruinneachadh.

On a thòisich ar luchd-rannsachaidh a bhith ag obair leis a’ bhathar-bog Transkribus tràth san Dàmhair, tha sinn air trì innealan làmh-sgrìobhaidh aithnichte a dhèanamh a tha ag obair aig ìre mionaideachd nas àirde na 95%: aon airson Seosamh Ó Dálaigh, aon airson Seán Ó hEochaidh agus aon airson Liam Mac Coisdealbha, trì de an luchd-cruinneachaidh as dealasaiche a bha ag obair don Choimisean.

Figear 1 (Clí) Seosamh Ó Dálaigh a’ cruinneachadh beul-aithris bho Tomás Mac Gearailt (Paraiste Márthain, Corca Dhuibhne) agus (deas) làmh-sgrìobhainn a sgrìobh e bho chlàradh a rinn e de Tadhg Ó Guithín (Baile na hAbha, Dún Chaoin, Corca Dhuibhne) ga ath-sgrìobh ann an Transkribus.

Tha Transkribus feumail air tar-sgrìobhadh ceart a rèir duilleag na làmh-sgrìobhainne – a rèir làmh-sgrìobhadh agus dual-chainnt an neach-cruinneachaidh – gus an einnsean a thrèanadh. An dèidh a bhith ag aithneachadh timcheall air leth-cheud duilleag san dòigh seo, thrèan sinn modal làmh-sgrìobhaidh aig ìre gu math èifeachdach (90% +). Is e dòigh-obrach a’ phròiseict na dhèidh seo ath-sgrìobhadh a dhèanamh air àireamh mhòr de dhuilleagan gu fèin-ghluasadach agus luchd-taic rannsachaidh (Emma McGee, Kate Ní Ghallchóir agus Róisín Byrne) a chur gan ceartachadh mean air mhean. Na dhèidh sin, faodaidh sinn na modailean a dh’ath-thrèanadh air stòr-dàta nas fharsainge gus modalan cànain nas fheàrr (~ 95%) a fhaighinn. Tha toraidhean eadar-amail na h-obrach seo a’ toirt dòchas dhuinn gum bi e comasach don phròiseact ìre mionaideachd nas àirde a choileanadh anns na mìosan a tha romhainn, a leigeas leinn a bhith ag ath-sgrìobhadh gu fèin-ghluasadach mòran den Phrìomh Chruinneachadh Làmh-sgrìobhainnean cha mhòr thar oidhche.

Figear 2  An lúb ionnsachaidh de mhodalan cànain a chaidh a dhèanamh le Transkirbus gu ruige seo: Seán Ó Dálaigh (clí), Seán Ó hEochaidh (meadhan) agus Liam Mac Coisdealbha (deas).

Tha làmh-sgrìobhainnean a’ Phrìomh Chruinneachaidh am measg nan teacsaichean as motha anns a bheil lorg nan dual-chainntean ann an corpas litreachas Gaeilge an latha an-diugh. Is e dòigh-obrach agus dòighean deasachaidh Shéamuis Ó Duilearga fhèin a tha a’ nochdadh ann an Leabhar Sheáin Í Chonaill.  Bhrosnaich agus stèidhidh e Comann Beul-aithris na hÈireann ann an 1927 agus chan eil mìneachadh nas fheàrr air an dòigh-obrach seo na na faclan a sgrìobh Séamus Ó Duilearga fhèin ann an ro-ràdh an leabhair:

Ní raibh ionnam ach úirlis sgríte don tseanachaí: níor atharuíos siolla dá nduairt sé, ach gach aon ní a sgrí chô maith agus d’fhéadfainn é.

Cha robh annam ach inneal sgrìobhaidh dhan t-seanchaidh: cha do dh’atharraich mi lide dhe na thuirt e, ach sgrìobh e a h-uile rud cho math ’s a b’ urrainn dhomh.

(S. Ó Duilearga, Leabhar Sheáin Í Chonaill, xxiv)

Cha deach mòran leabhraichean fhoillseachadh ann an litreachas na Gaeilge bhon uairsin a dh’fhuirich cho dìleas ri dual-chainnt an neach-labhairt ’s a rinn Leabhar Sheáin Í Chonaill: tha cruthan dualchainnteach mar bheadh saé an àite bheadh sé (bhiodh e), no buaileav an àite buaileadh (chaidh a bhualadh) no fáilthiú an àite fáiltiú (fàilteachadh). Mar sin, tha cànan nan làmh-sgrìobhainnean anns a’ Phrìomh Chruinneachadh a’ taisbeanadh dual-chainnt, no eadhon ideo-chainnt, an luchd-fiosrachaidh gu làidir. Mar eisimpleir, bidh claonadh dual-chainnte, do raibh an àite go raibh (gun robh) ga ràdh; bha sin aig cuid de dhaoine à Corca Dhuibhne ann an Chonntaidh Chiarraí, m.e. anns na sgeulachdan a sgrìobh Seosamh Ó Dálaigh bho Thadhg Ó Guithín (Baile na hAbha, Dún Chaoin).

Figear 3 Thug Diarmuid Ó Sé iomradh air an iongantas dualchaint seo ann an Gaeilge Chorca Dhuibhne (§619)

Tha làmh-sgrìobhainnean a’ chruinneachaidh seo car neònach air sàillibh nan cruthan beaga dual-chainnteach a chlàraich an luchd-cruinneachaidh fhad ’s a bha iad gan ath-sgrìobhadh. Is ann air sgàth an iomadachd cànain seo anns a’ chorpas nach eil am pròiseact ag amas air aon mhodail mòr a chruthachadh gus an Cruinneachaidh ath-sgrìobhadh air fad. A bharrachd air sin, chan e a-mhàin gu bheil sinn a’ dèiligeadh ri diofar dhual-chainntean ach tha sinn cuideachd a’ dèiligeadh ri diofar luchd-cruinneachaidh aig nach robh làmh-sgrìobhadh is litreachadh dhual-chainntean co-ionnan. Tha na duilgheadasan seo a’ fàgail gu bheil an corpas Gaeilge seo gu math measgaichte. Feumar dèiligeadh ris le cùram agus le taic bho leabhraichean dhual-chànanachais a bhios a’ toirt cunntas air na puingean beaga cànain a gheibhear ann.

Figear 4 Làmh-sgrìobhadh Sheosaimh Uí Dhálaigh

Figear 5 Làmh-sgrìobhadh Sheáin Uí Eochaidh

Figear 6 Làmh-sgrìobhadh Liam Mhic Choisdealbha