Anns an t-sreath seo, tha sinn a’ toirt sùil air laoich a rinn adhartas mòr ann an teicneolas nan cànanan gàidhealach. Airson an dàrna agallaimh, cluinnidh sinn bho fhear a tha cho cudromach san 21mh linn ri Eideard Dwelly: Mìcheal Bauer. Tha Mìcheal aithnichte airson na h-obrach ealanta a rinn e le Uilleam MacDhunnchaidh airson Am Faclair Beag–faclair air loidhne a thòisich e o chionn còrr is 20 bliadhna is e na oileanach aig Oilthigh Dhùn Èideann. Chan b’ urrainn cus a ràdh air cho feumail agus cho cudromach ’s a tha am faclair seo. Ach tha e air a bhith an sàs ann an iomadach pròiseact eile an lùib teicneolas a’ chànain on a thòisich e air AFB, leithid inneal-bruidhinn Gàidhlig agus aithnichear làmh-sgrìobhainn. Tha e air leabhraichean feumail a chur a-mach leithid Blas na Gàidhlig, a tha a’ teagasg fhuaimean na Gàidhlig. A bharrachd, tha fèill mhòr air na sgilean eadar-theangachaidh aige, gu h-àraid ann an riaghaltas agus saoghal a’ ghnìomhachais. Mòran taing do Mhìcheal airson a bhith deònach an t-agallamh seo a dhèanamh.

In this series, we look at heroes of Gaelic, Irish and Manx language technology . For our second interview, we hear from someone who is perhaps as important to the Gaelic world in the 21st century as the famous lexicographer, Edward Dwelly: Michael Bauer.  Michael is best known for the work he did with Will Robertson on Am Faclair Beag, the important on-line Gaelic dictionary that he began when still a student at Edinburgh University, over 20 years ago. But he has been involved in a wide variety of projects connected to Gaelic language technology since then. For instance, he has been instrumental in the recent development of a Gaelic speech synthesiser and handwriting recogniser. He has also produced a number of excellent Gaelic-related books, such as Blas na Gàidhlig–a superb, linguistically informed guide to Gaelic pronunciation. He is also in high demand as a translator, especially in the government and commercial sectors. Many thanks to Michael for taking the time out to do this interview with us. 

(NB: We’re presenting some of these interviews in a Gaelic or Irish only format. If required, they can be translated to English using Google Translate.)  

Agallamh le Mìcheal Bauer

Interview with Michael Bauer

“Cò às a tha thu is ciamar a chaidh thu an lùib saoghal na Gàidhlig an toiseach?”

’S ann às a’ Ghearmailt a tha mi, taobh a deas na dùthcha. ’S e co-thuiteamas a thug an-seo mi–bha mi aig Oilthigh LMU mun bhliadhna 1997 agus thachair mi ri cuideigin a bha a’ fuireach faisg air Inbhir Nis. ’S ann air an eadar-lìon a bha sin.

Thàinig mi an-seo air saor-làithean fada an uairsin agus rinn mi imrich an ath-bhliadhna an dèidh dha Oilthigh Dhùn Èideann àite a thairgsinn dhomh. ’S e cànanachas agus fòn-eòlas a bha mi a’ dèanamh aig an LMU an uairsin agus bha e ’na rud nàdarra dhomh-sa m’ ainm a chur sìos airson Gàidhlig a bharrachd air cànanachas. Sin mar a thachair.

“Dè thug ort a bhith ag obair le teicneolas a’ chànain? Ciamar a thòisich thu san raon seo?”

Ag innse na fìrinn, co-thuiteamas eile. Cha robh mi cho dèidheil–no math–air teicneolas nuair a bha mi òg. Chan urrainn dhomh spot a ruitheas air sgrìn a phrògramachadh fiù an-diugh agus b’ fheudar dha m’ athair maoidheadh orm an aiste mhòr a nì oileanach sa bhliadhna mu dheireadh san àrd-sgoil a sgrìobhadh air a’ PC seach air clò-sgrìobhadair. Mean air mhean, dh’fhàs mi eòlach air an eadar-lìon is rudan mar sin. Bha mi sa chiad bhliadhna aig Oilthigh Dhùn Èideann nuair a tharraing caraid m’ aire do phròiseact a bha a’ dol aig an àm air an robh Google in Your Language. Chuir Google às dhan phròiseact ud beagan bhliadhnaichean air ais ach fad grunn bhliadhnaichean, b’ urrainn dhut d’ ainm a chur sìos mar eadar-theangadair saor-thoileach agus do chànan a chur air na goireasan a bha fosgailte aca airson eadar-theangachadh, mar an search interface aca. Bha mi air mo bheò-ghlacadh leis an nòisean sin, gun robh e nas fhasa–gu ìre–san t-saoghal digiteach ceàrn a dhèanamh airson cànain bheaga leis gun robh bits agus bytes nas saoire na soidhnichean-rathaid no leabhraichean clò-bhuailte. Agus cha do leig am beò-ghlacadh às mi on àm sin.

Bha mi air mo bheò-ghlacadh leis an nòisean sin, gun robh e nas fhasa–gu ìre–san t-saoghal digiteach ceàrn a dhèanamh airson cànain bheaga leis gun robh bits agus bytes nas saoire na soidhnichean-rathaid no leabhraichean clò-bhuailte. Agus cha do leig am beò-ghlacadh às mi on àm sin.

“Am measg nam pròiseactan teicneolais san robh thu an sàs, cò am fear bu chudromaiche no bu thlachdmhoire a bh’ ann dhut fhèin?”

Am faod mi a dhà dhiubh ainmeachadh? [d. Dall ort!] A’ chiad fhear, sin na gleusan airson teacsadh ro-innseach san robh mi an sàs, predictive texting. Bha mi airson sin a dhèanamh fad bhliadhnaichean on chiad turas a chunnaic mi dè cho luath ’s a bha sgrìobhadh air uidheaman mobile le gleus mar sin, seach a bhith sgrìobhadh rudan litir air litir. Ach cha robh comas prògramachaidh sam bith agam mar a thuirt mi roimhe agus an dèidh mar a thachair dha na h-Èireannaich, cha robh mi airson an aon mhearachd a dhèanamh às ùr. ’S e na thachair ann an Èirinn gun do stèidhich Foras na Gaeilge pròiseact Téacs, app airson teacsadh ro-innseach airson na Gaeilge. Dh’obraich sin math ge leòr fad bhliadhnaichean ach cha robh iad ’ga nuadhachadh agus cha do dh’obraich e ach air grunn handsets agus bhàsaich e mu dheireadh thall. Bha mi a’ sireadh pròiseact mòr le iomadh cànan ’na lùib agus sgioba de luchd-leasachaidh a chumadh air dol e. Ach cha robh a leithid idir furasta ri lorg. Ach mu dheireadh thall, thachair mi ri Adaptxt agus le taic o Kevin Scannell, gaisgeach-d nan cànan beaga, chaidh agam air an dàta air an robh feum a chruinneachadh agus chuir Adaptxt Gàidhlig, Gaelg agus Gaeilge ris na cànain aca. B’ fheudar dhuinn gluasad gu gleus eile bliadhnaichean an dèidh sin, Swiftkey, agus tha Gàidhlig air nochdadh ann an gleus eile no dhà on àm sin. Ach bha mi cho sona ri sagart is eallach leabhraichean air nuair a thàinig Adaptxt a-mach. Bha gleusan eile, mar Firefox, air nochdadh sa Ghàidhlig roimhe sin ach bha–agus tha–e doirbh daoine a thàladh air falbh o coimpiutairean làn-Bheurla. Bidh a’ chuid as motha ’gan cleachdadh dìreach mar a thàinig iad às a’ Bhùth agus a ghnàth, tha sin a’ ciallachadh Beurla, Beurla, Beurla. Ach bha uiread a dhaoine deònach Adaptxt a chur air na fònaichean is tablaidean aca gun robh mi fo iongnadh mòr–agus cho toilichte ’s a ghabhas.

Chan eil dad nas fheàrr na a bhith ag obair air seann chlàradh no teacsa le bodach no cailleach a chaochail deicheadan air ais agus dàta a chur ris na mapaichean, a dh’innseadh gur e, aig àm, ponach am facal a bha aig daoine air balach ann am baile Inbhir Nis. Tha e cha mhòr mar séance beag, a’ bruidhinn ris na linntean a dh’aom.

An rud eile, sin fo-phròiseact aig an Fhaclair Bheag, gleus nam mapaichean. Tha sinn uile eòlach air na deasbadan ud a thaobh faclan “nach canadh duine air eilean seo no siud”. Cha robh mi riamh deònach pàirt a ghabhail annta, ged nach eil mi nam matamataigear, tha mi a’ tuigsinn na th’ ann an representative sample agus chan eil aonan, ge be dè cho eòlach ’s a tha iad air cànan, na representative sample. Bhuail na mapaichean a thug Rob Ó Maolalaigh dhuinn sa chùrsa aige air dual-chainntean na Gàidhlig a thaobh na diofar sgìrean a chleachd, can, siobhag seach buaic agus bha guth olc ’nam cheann ag innse dhomh gum biodh rud mar sin snasail san Fhaclair Bheag. Agus ri linn sin, gu math tràth ann am beatha an fhaclair, chuir sinn gleus ris a chumadh dàta mu na h-àitichean ris an robh faclan a’ buntainn. Chan eil dad nas fheàrr na a bhith ag obair air seann chlàradh no teacsa le bodach no cailleach a chaochail deicheadan air ais agus dàta a chur ris na mapaichean, a dh’innseadh gur e, aig àm, ponach am facal a bha aig daoine air balach ann am baile Inbhir Nis. Tha e cha mhòr mar séance beag, a’ bruidhinn ris na linntean a dh’aom. Agus tha e a’ cur solas beag, mu dheireadh thall, air cuid dhe na faclan ann am faclairean mar Dwelly a dh’fhàgadh thu a’ sgròbadh do chinn roimhe a thaobh cò às a thàinig am facal annasach seo no siud.

“Dè na duilgheadasan a th’ ann ceangailte ri bhith a’ leasachadh teicneolas airson mion-chànan mar a’ Ghàidhlig?”

Tha iomadh rud ann a tha ’ga fhàgail doirbh ach aig deireadh an latha, an dèidh dhomh a bhith an sàs ann an iomairtean teicneolais d’ an leithid fad fichead bliadhna, chanainn gur e gleus sgaoilidh an rud as motha a tha a dhìth oirnn. Innsidh mi dhut carson. Feuch na stràcan. Chan eil e doirbh PC no Mac a chur air dòigh airson ’s gun toireadh iad dhut na stràcan anns gach prògram, gun a bhith a’ tionndadh gu na gleusan àrsaidh ’s toinnte mar ‘Alt 0224’ airson ‘à’. Ach mur eil earbsa annad ann a bhith a’ fiolcadh leis a’ choimpiutair agad, mar is trice cuiridh e eagal do bheatha ort ma mholas cuideigin dhut a dhol a-steach dha na settings. Air an làimh eile, tha daoine a bu chòir a bhith eòlach air rudan mar sin, can muinntir tech supp, no na daoine a dhèiligeas ri riarachadh coimpiutaireachd sna sgoiltean, cho aineolach d’ a thaobh iad fhèin. Nach pailt na litrichean a sgrìobh mi gu comhairlean a thaobh rudan mar an “UK Extended keyboard layout” air coimpiutairean nan sgoiltean agus shaoileadh tu gun do dh’iarr mi orra an space shuttle a phrògramachadh… ’S e na tha a dhìth oirnn buidheann a thèid mun cuairt nan coimhearsnachdan Gàidhlig–agus oifisean nan daoine a nì co-dhùnaidhean a bhuineas ri saoghal digiteach na Gàidhlig–a bheir taic dhaibh leis an teicneolas Gàidhlig a th’ ann an-diugh eadar keyboard layouts agus Firefox ann an Gàidhlig agus a sgaoileas fiosrachaidh mu an dèidhinn. Ach a-rèir coltais, chan eil sin sexy gu leòr airson nam buidhnean stèidhichte… agus ri linn sin, tha aonadan Gàidhlig againn fhathast aig a bheil coimpiutairean air nach urrainn dhut à a sgrìobhadh gun copypaste no rud gòrach mar sin.

Nach pailt na litrichean a sgrìobh mi gu comhairlean a thaobh rudan mar an “UK Extended keyboard layout” air coimpiutairean nan sgoiltean agus shaoileadh tu gun do dh’iarr mi orra an space shuttle a phrògramachadh…

“Anns an làimh eile, bheil cothroman sam bith ann ma bhios tu ag obair le mion-cànan? Cò iad?”

Tha agus chan eil. Aig amannan tha e mar a bhith ’nad shuidhe air dùn-gainmhich. Chan eil stèidh dhaingeann fodhad idir agus an rud a sheas an-dè, falbhaidh e a-màireach. Can Google in Your Language--chaidh a chur ann gun làmh a bhith aig a’ choimhearsnachd ann agus chaidh a spìonadh air falbh gun làmh aig a’ choimhearsnachd. No can rudan mar Adaptxt agus Swiftkey–dìreach nuair a thug sinn ceum air adhart, tha Amazon is Google a’ cur bogsa ’nar dachaighean nach bruidhinn ach Beurla. Agus ma bhruidhneas tu ri teaghlaichean sa Chuimrigh nach bruidhinn dad ach Cuimris aig an taigh, chan e deagh-bhuaidh a th’ aig na h-innealan ud. Tha iomadh cothrom ann ach feumaidh sinn stèidh beagan nas co-ionnan. Feumaidh sinn seasamh còmhla ris na cànain bheaga eile–agus tha mi a’ gabhail feadhainn mar Eastoinis agus Catalanais a-staigh an-sin–agus cothachadh airson stèidh laghail aig ìre an Aonaidh Eòrpaich a sparras air companaidhean mòra cothrom a thoirt do chànain mar a’ Ghàidhlig agus a’ Lugsamburgais ceum a chumail ri ruith nan teicneolasan ùra.

“Nad bheachd fhèin, dè an dùbhlan as motha a th’ ann airson teicneolas na Gàidhlig anns a’ chòig bhliadhna ri teachd?”

Sasamach [d. facal snasail airson ‘Brexit’] na mallachd. Cha suarach an t-airgead a thàinig à diofar sporan an Aonaidh Eòrpaich a chur taic ri pròiseactan teicneolais Ghàidhlig thairis air na bliadhnaichean, eadar maoineachadh acadaimigeach agus maoineachadh nan roinnean, can. Cuiridh mi mo cheann an geall nach cùm Lunnainn an aon taic rinn.

“Dè an fhàisneachd a th’ agad airson teicneolas cànain anns a’ bhliadhna 2050? Dè bu mhath leat fhaicinn airson teicneolas na Gàidhlig ron àm sin?”

An lagh ud a mhol mi gu h-àrd! Ach mas e gleus teicneolais fhèin a bha thu faighneachd, bhiodh e math gleus a nì sgrìobhadh de chainnt math, leis cho dona ’s a tha daoine air sgrìobhadh na Gàidhlig san fharsaingeachd. Ach air an làimh eile, nan cuireamaid sgoil Ghàidhlig anns gach clachan sna h-Eileanan mar a bha againn roimhe, bhiodh sin a cheart cho math, nach biodh?

Ceanglaichean

• Akerbeltz: www.akerbeltz.eu
• Am Faclair Beag: www.faclair.com
• iGàidhlig: www.igaidhlig.net/gd/

Jun 23, 2020