(English Synopsis: Musings about what the words fith fath fuathagaich /fi fa fuəgɪç/ which are spoken by giants in certain tales such as Gille an Fheadain Duibh ‘The Lad of the Black Whistle’ could mean and whether there might possible be a link to the fee-fi-fo-fum from Jack and the Beanstalk.)

Ann an seann-sgeulachdan, tachraidh e gu math tric gun nochd facal, abairt no gnàthas-cainnte annasach. Ach chan iongnadh mòr sin: b’ i a’ Ghàidhlig a’ chiad chànan aig an fheadhainn a dh’innis na sgeulaichean ud. Bhiodh iad a’ toirt dealbh air an t-saoghal ann an Gàidhlig sa chiad dol a-mach, agus bha Gàidhlig èasgaidh shùbailte shiùbhlach aca a tha a leithid mar rionnagan san oidhche fhrasaich an-diugh. Ach leis gun dàinig na sgeulachdan seo a-nuas thuca o ghinealach gu ginealach, uaireannan nochdaidh rud-eigin annta air a bheil coltas fìor-aosta agus nach eil furasta ri thuigsinn idir.

Tha sgeulachd ann a nochdas ann an diofar cruthan ach aig cridhe na sgeulachd tha balach òg a nì sabaid an aghaidh trì fuamhairean agus am màthair. Fhuair am balach obair buachailleachd aig cailleach ann am baile air chor-eigin agus bidh e a’ falbh le gobhair na caillich. Ged a thoirmisg a’ chailleach dha falbh rathad nam fuaimhairean, sin a nì e. Agus nuair a ruigeas e an gàrradh a tha mun cuairt air taigh a’ chiad fhuamhaire, cuiridh e toll ann agus leigidh am balach na gobhair a-steach. Bidh am balach crosta seo (an-dà, tha e dìreach air dochann a dhèanamh air gàrradh fuamhaire bochd agus na gobhair ag ithe a’ bharra aige a-nis!) an uair sin a’ sreap suas craobh agus a’ cluich fhìdeag ann. Thig an uairsin fuamhair ’s e airson facal modhail fhaighinn air mac an ànraidh seo shuas sa chraobh agus bidh rann àraidh aig an fhuamhair ’s e a’ tighinn:

Air fith fath fuathagaich¹ air barraibh an albhagaich,²
’S fhada bha mo chorp air feadh ga meirgeadh ’s tolladh
a’ feitheamh air greim dhe d’ fheòil is
balgam dhe d’ fhuil, a mhic an Albannaich.³

¹ no fuagaich/fuamhaich
² no almhagaich/all(a)mharaich agus fiù air baile nan Albannaich uaireannan
³ no rìgh

Nise, tha an dàrna, treas is ceathramh sreath furasta gu leòr ri thuigsinn, fuilteach ’s gu bheil iad. Ach bha a’ chiad sreath a-riamh a’ cur iongnadh orm. Dè th’ ann an albhaga(i)ch? Agus dè dìreach a tha air fith fath fuathagaich a’ ciallachadh? Feumaidh mi aideachadh nach eil fhios a’m, ged a tha nàdar de dh’amharas agam. (Ma tha sibh airson èisteachd ris, seo aon dhe na clàraidhean aig Sgoil Eòlais na h-Alba. Tha am fith fath fuathagaich a’ nochdadh san dàrna clàradh, ’s dòcha dà mhionaid an dèidh toiseach a’ chlàraidh.)

A’s a’ chiad dol a-mach, saoilidh mi gu bheil baile nan Albannaich dìreach na mhearachd is an sgeulaiche a’ dol car iomrall (no fiù an neach a rinn an tar-sgrìobhadh, chan eil na clàraidhean cho soilleir uaireannan). Ged nach eil mi cinnteach idir mun albhagaich, leis gu bheil gach tionndadh dhen sgeulachd ag innse gun do shreap e suas craobh, chanainn gu bheil air barraibh (< bàrr + -aibh) ag innse gu bheil e na shuidhe air rudeigin, ge be dè th’ ann an albhagaich. Tha albhagaich a’ toirt ailbh(eag) “creag” nam inntinn ach carson a bhiodh e air creag is e dìreach air craobh a shreap?

Ach co-dhiù, ’s e a’ chiad phàirt a tha a’ fàgail tachais nam inntinn bhochd. Dè th’ anns na faclan seo? An e faclan fuadain a th’ annta, vocables mar gum biodh? Cha phìobaire mi ach chan eil coltas canntaireachd air — chan ann air fuathagaich co-dhiù. Chan eil cus ciallach sna faclairean a bharrachd. Tha aon fhacal ann, fìth-fàth, sin cleòca a dh’fhàgas do-fhaicsinneach thu. ’S e facal gu math aosta a th’ ann; tha e a’ nochdadh san t-Seann-Ghaeilge mar fía fé (is cruthan eile). Ach cha chreid mi gur e cleòca mar a sin a th’ againn an-seo. Chan eil dad ann an gin dhe na sgeulachdan a tha a’ toirt iomradh air do-fhaicsinneachd.

An aon rud – agus sin an leth-amharas air an dug mi iomradh roimhe – a bhuail orm, sin an rann ud a tha a’ nochdadh ann an ‘Jack and the Beanstalk’:

Fee-fi-fo-fum,
I smell the blood of an Englishman,
Be he alive, or be he dead
I’ll grind his bones to make my bread

Chan e dìreach gu bheil fee-fi-fo-fum car coltach ri fith fath fuathagaich ach tha an rann air fad gu math coltach na nàdar ris an rann Ghàidhlig, nach eil?

A-rèir coltais, ’s ann aig Shakespeare a tha seo a’ nochdadh ann an sgrìobhadh a’ chiad turas (mar fie, foh, and fum). Tha an Oxford English Dictionary (aig a bheil e mar fee-faw-fum) ag innse dhuinn gur e doggerel a th’ ann ach cha do lorg mi cus a mhìnicheas air na tha fee-fi-fo-fum a’ ciallachadh ann, no cò às a thàinig e. ’S e sin, an e faclan fuadain Beurla a th’ annta no saoil an do ghoid a’ Bheurla seo air cànan eile? Ged a tha eòlaichean sgeulachdan ag innse dhuinn gu bheil ‘Jack and the Beanstalk’ a’ buntainn ri roinn sgeulachdan ris an canar “neach a’ marbhadh dràgan”, chan fhaighear a’ phònair draoidheachd ud ach ann am Breatainn. Cha chuireadh e iongnadh orm nam biodh freumh no freumhag Cheilteach aig Jack, car mar a dh’fhàg àireamhan nam Breatannach lorg san yan tan tethera.

Ach ged a tha pailteas iongnaidh orm, chan eil dad a dh’fhios. Saoil a bheil sgeulachd mar seo aig na Cuimrich? No a bheil mi fada ceàrr ’s mìneachadh gu tur eadar-dhealaichte air? Dè ur beachd-ne?

Mìcheal Bauer, cuidiche rannsachaidh